Dün dünde kaldı cancağızım, bugün yeni bir şey söylemek lazım. Mevlana(*)
Yenilenmenin ruhunu yansıtan bu söz, yaklaşık sekiz asır evvel, toprağına, özüne, hamuruna, kültürüne tükenmeyen bir arayışın ve özlemin sindiği Anadolu coğrafyasında söylendi. Erdem ve değer arayışının, iyi olana evrilmenin ve değişimin kök saldığı bu topraklarda, kendimize ait olanı, bugün uzak diyarlardan, Latin coğrafyasından ithal ettiğimiz bir kavramla izini sürmek zorunda kalmamız, bize bir şeyler anlatmalı...
Baştan belirtmeliyim ki, bu deneme yazısında, haddimin ötesinde büyük büyük laflar, belki çok iddialı sözler sarfedeceğim ama bu söylemler, ben bu sırra vakıf olupta yazmışım gibi algılanmamalı..İçinden çıktığım toplumun bir ferdi olarak ben de ait olduğum toplumun değerlerini taşıdığımdan, sadece bir toplumsal öz eleştiri yazısı olarak algılanmalı..Daha fazlası değil..
***
İnovasyon..Kısaca yenilik demek..Yeni bir arayışın, eskiyi yeterli görmemenin, hayallerin, daha iyisi olabileceğini düşünmenin, kendini gerçekleştirme isteğinin, farklı olmanın, mevcuttan tatmin olmamanın, denemenin, defalarca belki binlerce kez umutsuzluğa düşmeden denemenin bir sonucu..
Ben onu daha çok ''yenilenme'' olarak algılıyor ve okuyorum.
Bu kavramı bugünlerde sıkça duyuyoruz..Özellikle aynı ürünü diğerlerinden daha hesaplı üretipte, yeterince büyüdükleri yerde, pazarın doyduğu, karanın göründüğü, denizin bittiği yerde bizim yerli firmalarımızın da kurtarıcı olarak sarıldıkları bir kavram..Hele bir de bizden daha ucuz işçilik maliyetine sahip yeni gelişmekte olan başka toplumlar da aynı ürünü üretmeyi öğrenmişlerse..
Hemen söyleyeyim..Söylemesi acı ve ızdırap verici ama yakın gelecekte bizim firmalarımızdan -potansiyel birkaç istisna dışında- global bir marka çıkmasını pek beklemiyorum.. Hafızalarda yer edecek kadar yeni bir şeyler başaracaklarını da..Üstelik bu toprakların kültüründe, mayasında var olan o yenilikçi ruha rağmen, binlerce yıldır başka kültürlerle beslenmiş zengin bir Anadolu kültürü üzerinde durmalarına rağmen, atalarının yani göçebe kabilelerin sürekli yeni zorluklarla karşılaşıp sürekli yeni çözümler üretmek zorunda kaldıkları o yaşam tarzının beslediği o kültüre rağmen ve Anadolu insanının o kıvrak zekasına rağmen...Detaylarına daha sonra değineceğim..
İnovasyon, duyulduğu zaman çoğunlukla ilk akla gelen ve öyle zannedilen ama gerçekte o olmayan ama onu da kapsayan daha geniş bir kavramdır. Yani İnovasyon, bir Ar-Ge değildir. Ar-Ge, inovasyonun sadece bir yönüdür. İnovasyon sadece yeni bir ürün değil bazen yeni bir biçim, yeni bir tarz, yeni bir soluk, yeni bir organizasyon, yeni bir sunum, yeni bir bakış tarzıdır. Aynı ürünü farklı şekilde ele alıp daha verimli üretmek veya daha güzel sunmak da olabilir..İnovasyon, aslında yaşamımızın her anında bir şekilde vardır ama ismi konmayan bir eylem olarak durur..O yüzden farketmeyiz..Fakat insanlık, bugün dünden daha iyi durumda ise, onu bugüne taşıyan, yaşamını güzelleştiren ve kolaylaştıran formların değer kaynağı da bu taze soluktur.
İnovasyon, öyle ulaşılmaz bir kavram değildir. Sadece değişim ve yenilenme isteğinin ürünüdür. Bazen herkesin mantıyı mantı olarak servis ettiği yerde, mantının üzerine bir nane yaprağı bırakmaktır.. Bazen herkesin, sesini duyurabilmek ve bir şeyleri etkili bir şekilde protesto edebilmek için ancak çoğunluk olup kapı pencere kırmak gerektiğini düşündüğü yerde, tek başına, bir yazar kasa atıp daha büyük etki uyandırabilmektir...Bazen de birilerine yapılan bir evlilik teklifinin farklılığıdır.
***
Geçenlerde, Apple, bir Amerikan firması, son çeyrek bilançosunu açıkladı..46 milyar $ gelir, 13 milyar $ kar..Apple hisseleri bu sonuçlarla zirveye koşarken, o sırada Erikson, Nokia, RİM (Blackberyy markasının üreticisi) gibi firmaların hisseleri yerlerde sürünüyordu..İşte inovasyon ve işte İphone böyle birşey..
Rakipleri ekarte etmekte rakipsiz bir silah..İnovasyon..
Yaratıcı bir fikrin ve düşüncenin ürünüdür İphone..Yine aynı tarzın ve kültürün ürünü Facebook..Windows..
Peki son yıllarda hayatımızı değiştiren bir çok buluşun Amerika'dan çıkması sizce tesadüf mü? Ya da bir Facebook icat etmek için muazzam kaynaklara mı ihtiyaç vardır?..Hayır yok..Avrupa'da, Japonya'da bol miktarda kaynak var ama bu tarz ürünler artık o topraklardan çıkmıyor..Neden derseniz, buna cevabım kültürel durgunluk derim, kültürel yozlaşma derim, toplumsal olarak yavaşlayan dinamizm derim, bir zamanlar rekabet edebilmek için ürettikleri yeni iş ve organizasyon modellerini sonradan ezberlemeleri derim, o modellerin de bir gün yenilenmesi gerektiğini unutmaları derim...
Sonuçta şirketler de, insan kaynakları da ait olduğu toplumun değerleri üzerinde durur. Toplum kendini ve değerlerini yenilemiyorsa, yenilenmesine artık ara vermişse, bireylerin de o toplumda düzene sımsıkı yapıştığını farkedeceksiniz..Bu yozlaşma eninde sonunda o toplumu çağdaş uygarlığın dışında bırakır ve bir gün geri kaldıklarını, başka toplumlar tarafından ağır bedel ödemeye mahkum edildiklerinde farkedeceklerdir. Tıpkı başka bir firmanın sizi pazarın dışına ittiği gün, inovasyon ruhunu kaybettiğinizi farketmeniz gibi...
***
Ben, inovasyonun esas kurum kültüründe ve çalışana bakışta başlaması gerektiğini düşünürüm. Yoksa yeni ekipmanlar ve yeni çalışanlar bünyeye katmakla inovasyon ruhunun yeşermeyeceğini düşünürüm. Siz, önce en güzel bahçelerin tek tip çiçekle değil, farklı çiçeklerden yapılması gerektiğini kabul etmelisiniz ki sizin bahçenizde başka çiçekler de açabilsin.
Tek çalgı ile orkestra olamayacağını kabul etmelisiniz ki farklı çalgılarıın harmonisinden senfoni üretebilesiniz..
İnovasyon farklı düşünebilmenin ürünü ise şayet, o zaman farklı düşünme tarzına sahip bireyleri bir araya getirebilen, farklı düşünmenin artı değer olduğunu hissettiren ve cesaretlendirebilen kurum kültürü inşa etmelisiniz. Zaten bu farklı kurum kültürünü inşa edebilmişseniz inovasyon yapabilmek için kurum olarak ekstra çabalar sarfetmenize gerek kalmayacaktır. Çünkü firmanın her köşesinde, en alt seviyede işlerde ve en düşük profilde çalışanların bile iş yapış tarzlarını yenilemeye çalıştıklarını, yaptıkları işe değer katma arayışında olduğunu farkedeceksiniz.
Sizin çayırlarınızda mor inekler otlayamıyorsa, sizin tarlanızda başka bitkiler yeşeremiyorsa, sizin bahçenizde başka çiçekler açamıyorsa inovasyon için ekipler kurmanın, Ar-Ge departmanları için masraf yapmanın lüzumu yok..Bırakın paranız cebinizde kalsın..Çünkü Ar-Ge'niz hep aynı rengi üretecek, hep aynı bitkileri yetiştirecek ve hep aynı ürünü verecek..Çünkü sorgulayabilecek ve eleştirel düşünebilecek yetiler, eskiye ait ve mutlak itaatin hüküm sürdüğü, yeni bir fikrin eski köye yeni adet olarak algılandığı ve bu nedenle baskılandığı o kurum kültürü tarafından çoktan o beyinlerden sökülüp atılmış olacaktır..Başka bir deyişle,
nasıl her çiçek, her bitki her toprakta yeşermezse, uygun olmayan her iklimde meyveye durmazsa, firma kültüründe inovasyona yer açamayan firmalardan da kolay kolay inovasyon bekleyemezsiniz..
Zaten paylaşmak ve değer üretmek üzerine bina edilmemiş aksine emir-komuta zinciri ile sadece yönetimi pekiştirmek üzere kurulu o kurum kültürü mor inekleri kapıya da yaklaştırmayacaktır..Çünkü eski düzene çomak sokacak o taze ruh, o taze soluk, o taze nefes, eskinin raflarında biriken o tozu havalandıracağı için o kokuşmuş yerlerde ve izbelerde rahatsızlık uyandıracaktır.
Moda artık Ar-Ge kurmaktır, inovasyon ekibi kurmaktır..Çünkü birileri bunun olması gerektiğini söylüyor. İlk tepki genelde, aslında biz her zaman inovatif idik, gerçekten ihtiyaç yok ama.. Ve yine de talimat gelir : İnovasyon yapılacak ! Yap! ..Aynı emir daha alt katmanlarda daha sert tonda yankılanır. Daha inovasyonun içten gelen bir dürtü olduğunun farkında olmayanlar, emirle yeni fikirler çıkarabilecekleri hissine kapılırlar. Sonra eski sistemde yetişmiş ve sadece kabul etmeye ve sadece aynı düzeni sürdürmeye alışmış beyinlerden taze fikirler istenir. Yapılan beyin fırtınaları, etrafta toz kaldırmaya bile yetmeyecek kadar cılız kalınca bir kaç tane mor inek alınmasına karar verilir.
Aslında kurum kültürü inovasyon ruhuyla pekiştirilmişse inovasyon yapabilmek için bir kaç mor inek almanın yanlış olacağını da bilirsiniz..Zaten inovasyon kurum kültürüne hakimse, tepeden tırnağa tüm çalışanlar o yenilikçi ruhu taşır. İnovasyon ekibi dediğinizin en üst kademeden en alt kademeye tüm çalışanların doğal olarak üyesi olduğu o ekibin kendisi olduğunu bilirsiniz. İnovasyon sadece bir kaç çalışana ihale edilecek bir davranış değildir. İnovasyon yapıyoruz demek için alınan bir kaç mor inek de eninde sonunda orada barınamayacaktır. İnovasyonun tüm çalışanları kapsamadığı, kurum kültürüne hakim olmadığı yerde bir kaç mor inek, hep öteki olacaktır..Halbuki sizin çayırlarınızda sadece mor inekler değil, yeşil, turuncu, lacivert inekler de olacak ki, kimse öteki olmasın..
Fakat firmalar hep aynı düşünce tarzıyla dolu ve sorgulamadan mutlak itaat eden çalışanları sevmiştir. Firma İK'sı özellikle kurum kültürüne uygun aday derken hep kendilerine benzeyeni tercih etmiştir. Bu nedenle firmada geçmişte hiç mor inek olmamıştır. Herkes aynı düşüncededir. Ve kimse aslında kurum kültürü dediğimiz şeyin kendisini doğru ve çağdaş değerler üzerine bina etmiş miyiz ki diye sorma gereği duymamıştır..Ya kurum kültürümüz yeni değerler üretmeye yatkın değilse, ya referansımız yanlışsa..Ya kurum kültürümüz yirmi yıl önceki alışkanlıklar ve düşüncelerin ürünü olarak kalmışsa, ya sosyolojik olarak toplumsal kültürün de sürekli yenilenmezse yozlaşan bir kavram olduğunu unutmuşsak..
Üstlerin mutlak doğruyu bildiği o kurum kültüründe, zannedilir ki farklı düşünenlerin, yaptığı işi daha iyi yapmak isteyenlerin, eleştirel düşünenlerin, kavramları ezberlemek yerine sorgulayıp değer katanların, yeni şeyler üretmek isteyenlerin ikili ilişkileri ve insan ilişkileri zayıftır, laf dinlemezler, üstlerine saygı göstermezler..
Halbuki tam tersidir. Eleştirel düşünen, kendisinin de eleştirileceğini bilir..Kendisine saygı duyulmasını isteyen, başkalarına kendisinin de saygı duyması gerektiğini bilir..Kendine ait fikri olan, başkasının da kendine ait fikirleri olacağını bilir..Doğruya ancak sorgulayarak ve tartışarak ulaşılacağını bilen, başkalarının fikirlerini görmek ister çünkü merak eder. Bilginin evrensel değer olduğunu, bilginin sürekli yenilendiğini ve öğrenmekle tükenmeyeceğini bilen, başkalarının da kendisinden daha taze bilgilerle donanmış olabileceğini ve daha farklı bilgiler bilebileceğini bilir. Bu nedenle de esas harmoni oradadır. Farklı çalgılar olmalı ki orkestra olsun..
Herkesin aynı kavalı çalıp aynı şarkıyı söylediği yerde yeni notaların çalınıp söylenemeyeceği bellidir.
Bu tıpkı eski diktatörlüklerde demokrasi algısının toplumu kaosa götüreceği algısına benzer..Herkesin kendi fikirlerinin, seçimlerinin ve tercihlerinin olması, toplumda ilişkileri ve düzeni zedeleyeceği algısı..Demokratik olanların ahengi bozacağı ..Halbuki tam tersidir. Demokrasinin olgunlaştığı yerler daha huzurlu ve müreffeh, diktatörlükler daha huzursuz ve fakir..
Çünkü farklı fikirler ve düşüncelerdir hayatı güzelleştiren, ona anlam katan..Sıradanlığı kapının dışında bırakan, özgün kalmayı ve yeni değerler üretmeyi başaran..
İnovasyon bir yenilikse şayet bu aynı zamanda eskiye göre bir farklılaşmadır. Yani farklılıktır. Ve tarihten çıkaracağımız önemli bir ders varsa o da
farklılığın sadece farklı insanların eseri olduğudur. Bu nedenle binlerce yıl boyunca milyarlarca insan yaşamasına rağmen hayatı bilinen ve tarih olarak okutulan insan sayısı sadece onbinler belki yüzbinler mertebesindedir. Çünkü insanlığın hayatında büyük hadiseler, büyük devrimler, büyük buluşlar bu farklı insanların eseridir. Fakat farklı insanların farklı olmaları hasebiyle sıradan olmayacakları açıktır. Ve sıradan olmadıkları için düz bir zemine göre, sabit bir sisteme göre aykırı düşebileceği de açıktır. İşte bu nedenledir ki, insanı önemseyen sistemler, farklı insanları ötekileştirmeden kendi sistemiyle adapte edebildiği için inovatif olmayı başarabilen sistemlerdir. Zaten sadece günü kurtarma ve sadece mevcut sistemi devam ettirmeye odaklanan bir kitlenin kendini farklılaştıramayacağı ve bu riske girmeyeceği bellidir.
Çünkü inovatif olmak, risk almayı gerektirir. Bu riski de ancak farklı şeyler yapma derdinde olan insanlar alabilir. Yani farklılık yaratma, bir yerde kendini gerçekleştirme eylemidir ve bu yüzden içgüdüseldir. Sıradan bir kitle ancak sıradan işler yapar, yani var olanı sürdürür. Farklı düşüncelerden oluşan bir kitle ancak farklı işler yapabilir. Bu yüzden kurum kültürü ile bu farklı insanları bir araya getirip harmoni yapabilenler ancak inovasyon yapabilir.
Bizim firmalarımızın esas çelişkisinin de bu olduğu kanaatindeyim.
Firmaların düzeni sımsıkı koruma içgüdüsü, inovatif içgüdüyü sürekli baskıladığı içindir ki yeterince inovatif değiller. Ki her firmamız her ne kadar insanı önemsediğini, paylaşmak ve değer üretme odaklı olduğunu iddia etse de birçok firmamızda kurum kültürünün ve davranışlarının hala yıllar öncesi anlayışa bina edilmiş olması, eskiye ait çalışma kültüründe yetişmiş kuşakların şimdilerde üst seviye yöneticiler olarak kurum kültürüne yön veriyor olmaları, çağdaş değerleri içselleştirip gerçekten uygulamak yerine çoğunlukla onları eski kurum kültürünü perdelemek ve bir nevi dışarıdan gelen baskıları ''uyguluyormuş gibi görünüp'' savuşturmak için tercih ediyor olmaları, modern kurum kültürü görünümünde esasında çağdaş değerlerin gölge, eskiye ait değerlerin ise asıl kültür olarak faal olması, sadece yönetimi pekiştirmeye dayalı bakış açısının bir çok firmada hala hakim durumda olması vb nedenlerden ötürü yakın gelecek için çok umutlu değilim.
***
İnovasyon etki üretmek derdindedir, sadece başkalarının ürettiği etkiye tepki vermek değil..Çünkü her zaman insiyatif etki üretenlerdedir. Tepki, ancak bir etki var olmalı ki var olabilsin. Bu nedenle varlığını etkiye borçludur ve etkiye verilecek cevap olduğu içindir ki sürekli geriden gelir..
Bu nedenle tepkiye dayalı politikalar sürdürülebilir değildir..Örnek vermek gerekirse, Japon toplumu, Amerika'ya yetişmek hedefiyle ve hırsıyla çıktığı kalkınma yolculuğunda hedefe vardı ama hedefe ulaşıncada doğal olarakta hedef bitti, yeni şeyler üretemez oldu, derin bir resesyona yuvarlandı. Bugün Japon kültüründe görülen Amerikan tesiri, Amerikan kültüründe görülen Japon tesirinden çok daha fazladır. Etki üretmeye daha odaklı olduğu için Amerikan toplumu dünyayı etkilemeye devam ediyor. (Nitekim biz de kendi tarzımızı ve kütürümüzü son yıllarda öne çıkararak çevre ülkeler üzerinde etki uyandırmaya başladık. Türk dizilerinin Sırbistan'dan Kuveyt'e izlenir olması gelecek için umut verici bir ipucu olabilir. Kendi mimarimizi, sanatımızı, modamızı hatta futbolumuzu, kendimizden bir şeyler katıp, geliştirip bir ekol haline getirebilirsek esas o zaman inovasyon anlamında çağ atlayacağız.)
Etki üretme odaklı olmak, inovasyon ruhunun canlı tutulmasıdır. Ve bu ruh, yeni yetiler kazandırır. Dışarıda beklenmedik şekilde ortaya çıkan ve maruz kalınan bir etkiye hızla ve doğru tepki verebilenler de normal durumda inovatif olanlardır. Çünkü yetileri gelişmiştir. Algıları açıktır. Normal zamanda inovatif olamayanlar, dışarıdan gelen bir etkiyi göğüsleyemez ve yıkılırlar. Bu tıpkı barış zamanında, olası senaryolar üzerinde çalışan, iyi eğitimli ve donanımlı orduya sahip olmak gibidir. Dışarıdan gelen tepkiye anında misliyle karşılık verebilmek önceden hazırlıklı olmayı gerektirir. Yani etki üretmeyi, yani inovasyonu hedefleyenler, dışarıdan beklenmedik şekilde ve kendi aleyhlerine gelişen etkileri çok hızlı okuyup, çok hızlı karar alıp, çok hızlı eyleme dönüştürebilirler. Çok hızlı ve doğru karar alabilmek beceridir. Bu beceri de normal zamanlarda bu yetinin geliştirilmesi ile elde edilir. İnovasyon ruhu, bir firmada çalışan tüm beyinlerden oluşan ve kollektif zekayı, yani bir kurumun zekasını oluşturan o zihni sürekli çalıştırır. Ortak aklı geliştirir.
İnovatif olmak, bir firmayı hem canlı tutar hem kurum zekasını kuvvetlendirir.
İnovasyon, sürekli yenilenme arayışındadır. Hedefi, bir organizasyonun veya bir kurumun veya bir bireyin sürekli kendini yenileme istek ve dürtüsünü canlı tutmaktır. Bunu, dış etkiler mecbur bırakacağı için değil, kendi organizasyonunun yozlaşmaması ve sürdürülebilir olmak için kendisi ister. İçseldir.
İnovasyon, sürekli yenilenme ve yenilenerek her zaman taze kalmak ve sürekli var olmak hedefindedir. Yoksa sırf rakipleri ekarte etmek veya sırf onlara yetişmek için hedefler koymak inovasyonun ruhuna ve ufkuna aykırıdır. Çünkü o hedefler sadece belli bir zaman diliminin hedefidir ve sadece bir stratejinin dilimlenmiş taktik parçalarıdır. Esas hedef yerine konulduğunda bir gün denizin biteceğini ve organizasyonun çürümeye başlayacağını bilmeliyiz.
(Yine bu nedenledir ki sadece bu yüzyılın değil, yüzyılların strateji dehası
(**), milletine ulaşmasını istediği hedef olarak herhangi bir toplumu adres göstermemiş, muasır medeniyet seviyesinin kendisini hedef göstermiştir ve o hedefe ulaşıldığında da o seviyenin üzerine çıkılması gerektiğini işaret etmiştir. Yüz yıl sonra kimin muasır medeniyet seviyesini temsil edeceği belli olmayacağından hedef olarak bir toplumu işaret ederek bir gün tükenecek hedefe yönlendirmemiştir.. Çağdaş uygarlığı kim temsil ediyorsa bugün hedef ilk aşamada odur ama esas hedef sürekli değer üreterek çağdaş uygarlığı temsil edecek düzeye ulaşmaktır. Yani etki üretebilmek için değer üretmek ve çağdaş uygarlığın kendisi olabilmektir...Başkalarının örnek alıp ulaşmak isteyeceği hedefin kendisi olabilmektir.
.İnovasyonun temel felsefesi de budur..Değer üretmek yoluyla etki üretmektir.)
***
İnovasyon, benim için ''yeni'' değil ''daha yeni''dir. Çünkü şu anki ''yeni'' de artık yeni değildir, hayat bulduğundan o da eskimeye başlamıştır ve şu anki ''normal'', o olmuştur artık..Peki şu anki ''normal'' yeterli iken onu neden yenileyesiniz ki? Hatırlatmak isterim ki, şu anki ürün veya sistem de, ilk çıktığında, o da bir zamanların yenisiydi. Ve şu anki koşullarda yetkinliğini ispatladığı için hayattadır. Fakat yarının koşullarında da ayakta kalıp kalamayacağını bilmiyoruz..Fakat o da, daha önceki yeniyi, yeni koşullara uyamadığı için eski kılmış, kendisi yerini almıştı. Maalesef, herkes, ürününü veya sistemini yenileme konusunda diğerleri kadar şanslı olmayabiliyor. Zira geçmişte, şimdilerde kimsenin beğenmeyip eski kıldığı o ürün veya sistem için de birileri, -pazarlama açısından demiyorum kendi algıları açısından- ''ürünümüz süper'' veya ''sistemimiz süper'' diye övünüyordu ve onu yenilemek için dahi olsa dokunulmayacak kadar kutsallaştırıyordu. Çünkü o kazanan sistemdi, o kazandıran üründü ve hep kazandıracağını zannediyorlardı. Geçmişte sistemini veya ürününü kutsayıp, ona sımsıkı sarılmış ve sonuçta onla beraber mazi olmuş çok firma vardır..Dünya değişir, koşullar da sürekli değişir. Şu anki sistemin de, ürünün de günü geldiğinde yeni koşulların eskisi olacağı açıktır. Koşullar mecbur bırakmadan şu an ki iyiyi, daha iyiye doğru yenilemek inovasyondur. Zaten koşullar mecbur bırakıyorsa inovasyona değil köklü devrime ihtiyaç vardır. Çünkü geleceğe hazırlanma ve yeni koşullara adapte olma yetisi kaybedilmiştir. O ancak devrimle yerine konur.
Yeni bir şey denemek cesaret ister çünkü yeni bir şey risktir. Kimse de durduk yere risk almak istemez..Çalışanını ''daha yeni'' için cesaretlendirmeyen kurum, eskimeye mahkumdur. Fakat insanlar, durduk yere, neden siz ilk defa ''hadi aslanım'' dediğiniz için birdenbire cesaretlensinler ki? Üstelik önlerinde başaramama riski varken... Esas onları cesaretlendiren, onların içindeki başarma dürtüsüdür. Cesaretlendirmek, o dürtüyü harekete geçirmektir. Eğer başarıyı takdir edemiyorsanız, daha iyi yapılmış bir iş için çalışanınıza daha ''elinize sağlık'' bile diyemiyorsanız, inovasyon sizin için ''ya adamlar nasıl yapıyor, biz de niye olmuyor, halbuki biz departman bile kurduk'' dur ..Gözden kaçırdığınız, başarı takdir edilmeli ki yeni başarılara kapı aralanabilsin. ''Daha yeni'' için insanlar cesaretlenebilsin. Çünkü marifet iltifata tabidir. Her başarı takdir görmek ister, kıymet verilsin ister. Ancak başarıyı takdir edebilenler, başkalarını cesaretlendirebilir.
***
Taklit değerler üzerine inşa edilmiş bir kültür, inovasyon yapamaz. Çünkü kendine ait olmayan bir değeri yenileyemez.
Esasında her medeniyet, yaşamı kolaylaştırma, güzelleştirme ve güzel değerler üretme amacındadır ama her medeniyetin tüm insanlığa ait olabilecek değerleri kadar kendini özgün kılan değerleri de vardır. İşte o özgünlük, taklitle ithal edildiği bünyelerde hastalık çıkarır.
Bugün çağdaş değerler için ithal ettiğimiz birçok değerin aslında birçoğunun bu coğrafyada yüzyıllardır var olduğunu hala daha farkedebilmiş değiliz. Kendimize ait bir değer hem de iyice rafine olmuş bir değer varken onun üzerine başka toplum versiyonunu aynı bünyeye iki kere yüklemeye çalışmak toplumsal bocalamaya yol açıyor.
Bugün adına empati dediğimiz ve sanki yeni bir kavrammış gibi sunduğumuz bir değer Anadolu'da yüzyıllar öncesinden kök salmıştır. Karşıdakini anlamak, farklı inançları kabullenebilmek, komşusu açken kendisi tok yatmamak, başkalarının sevinçlerine ortak olmak, derdiyle dertlenmek, paylaşmak, yardımlaşmak, takım oyuncusu olmak, ekip olmak, ben yerine biz olmak, alçak gönüllü olmak, mütevazi olmak, yükseldikçe daha çok tevazuya doğru eğilmek, dolan ve doldukça bir buğday başağı gibi eğilmek bu coğrafyanın öz değerleriydi..
Ortaçağ Avrupası birbirini boğazlarken Anadolu'da farklı kimlikler hüznü ve sevinci beraber yaşıyordu..Ve ne hazindir ki Anadolu'da son yüzyılda yaşanan acılar da, yakın zamanda yaşanan kardeş kavgaları da Batı kültüründen ithal ettiğimiz kavramları, ideolojileri sorgulamadan içselleştirmeye çalışmamız yüzünden çıktı. Bize ait olmayan kavramlar ve sistemler yüzünden çıktı.
Tabii ki başka medeniyetlerin tüm insanlığa ait olabilecek değerleri esin kaynağımız olmalı ve ihtiyacımız olanı almalıyız..Mesela demokrasi, insan hakları, cumhuriyet gibi kavramlar..Ki bu kavramları bile kendi değerlerimizi yükleyerek daha anlamlandırmalı ve daha iyiye doğru itelemeliyiz.
Çünkü kavramlar da anlam yüklendikçe gelişir. Demokrasi kavramının içi, bugün, yüzyıl öncesine göre daha doludur. İnsanlığın diğer ortak değerleri de öyle..Ortak değerler bile ait oldukları toplumlardan toplumlara farklı seviyelerdedir. Batı demokrasileri ile Asya demokrasileri arasındaki fark gibi.. Teknoloji kavramı şimdi nasıl Amerikan teknolojisi, Japon teknolojisi, Çin teknolojisi vb olarak farklı yetkinlikler içeriyor.. İnovasyon kavramı da öyle olacaktır. Türk inovasyonu, Alman inovasyonu vb gibi.. Yakın gelecekte Türk inovasyonu dendiğinde nasıl bir algı oluşacak merak ediyorum..Bu kavram kağıt üstünde mi kalacak yoksa hayata geçip anlam kazanarak zenginleşecek mi?
Buradan hareketle şunu bilmeliyiz ki bir çok değer, bir ihtiyaca cevap vermesi içindir. Bugün düşünmeden ithal ettiğimiz kavramların bazılarının, ithal ettiğimiz o toplumların şiddetle ihtiyaç duydukları ve bir an evvel kurtulmak istedikleri o kötü huyları değiştirme ihtiyacına karşılık olabilir.. Sizin toplumunuzda zaten o kavram yüzyıllardır içselleştirilmişse siz, ihtiyacınız olan kavramlara yönelmelisiniz. Mesela bazı toplumlar bireycidir ve orada çalışanı takım oyuncusu yapmak için çabalarsınız..Bazı toplumlar, toplumsal olarak dayanışma ruhunun kuvvetli olduğu paylaşımcı bir kültür üzerine bina edilmiştir ama orada da her şeyi büyükler bilir, büyüklerin yanında fikir beyan edilmez..Öyle bir yerde de bireyselleşmeyi öne çıkarırsınız..Yani hangi ülkede, hangi toplumsal değerler üzerinde duruyorsanız kurum kültürünü o toplumun kültürel artıları ile beslemek, eksik yönlerini ise kurum içi inşa edeceğiniz kültürle izole etmek..Yani her reçete her yere uymaz..
Bugün bizde de ''ben merkezli'' yeni bir kuşak çıktıysa ve biz bu durumdan muzdarip hale geldiysek, kendi değerlerimizi küçümseyip başkalarının değerlerinin sürekli doğru olduğunu kabul ettiğimiz içindir. Başkalarının değerlerini içselleştirmek ve reflekse dönüştürebilmek, bir davranış haline getirmek çok zahmetli bir süreçtir. Başkasının değerlerini komple ithal etmek, başkası olmak demektir.
Kendin olmak başkası olmaktan daha kolaydır. O başkasından zaten bir tane var, ikinciye ne gerek var? Özgün değerlerin yoksa taklit değerlerle var olamazsın. Başkasını başkası yapan o özgün değerleri zaten içselleştiremezsin.
İçselleştirilmeyen değerler sürekli ilinti durur. Eğer bir değer içselleştirilmemişse taşımak için sürekli çabalarsınız, yorulup bıraktığınızda her şey eskiye döner.
Aslında kurum kültürünü çağdaş değerler üzerine bina etmek için yüzyıllardır sahip olduğumuz ve bugün eskiden daha fazla ihtiyaç duyduğumuz değerler bu topraklarda fazlasıyla var. İnovasyon da öyle..Yeter ki akıl akıldan üstündür diyebilsek ve en alt rütbede çalışan birinin de insan olduğunu ve onun da bir aklının olabileceğini hatırlasak!..
***
İnovasyon, özgün olmanın arayışıdır. İyi taklitle günü kurtarmak bir başarıdır ama bu sürdürülebilir bir başarı değildir. Başarımızı sorgulamalıyız. Biz özgün değerler ürettiğimiz için mi başarılıyız yoksa başkalarının dezavantajları olduğu için mi biz başarılıyız? Hem yerel hem global ölçekte kendi yetkinliklerini tanımlayabilen, bulunduğu konumu tarif edebilen ve güçlü yönlerinin, zayıf yönlerinin farkında olan neyi iyileştirmesi gerektiğini bilir. Yoksa konjonktürün bizden yana estirdiği rüzgar, bizde başarılı olduğumuz hissini uyandırıyor ve biz bunu kendi başarımız olarak addediyorsak bir gün rüzgarın terse dönebileceğini de hesaba katmalıyız. Eğer rüzgarın yönüne göre kendi dümenimizi kendimiz kırabiliyorsak, kararlarımız ve sonuçları kendi bilincimizin ürünü ise işte o başarı tesadüf değildir.
Ancak, başarı veya başarısızlığının nedenlerini tahlil edebilen inovasyona yönelebilir. Çünkü, sadece, gücünü farkındalıklarından alanlar, yeni yetilere uzanabilir. İşçilik ücretimiz düşük olduğu için mi Avrupalı üreticileri pazarın dışında bıraktık yoksa yaptığımız işi onlardan daha iyi, daha verimli yaptığımız için mi? Daha özgün çözümlerimizin, sahip olduğumuz kurum kültürünün üstünlüğüyle mi başardık? Eğer işçilik ücretimiz düşük olduğu için başarılıysak bilmeliyiz ki birgün daha ucuz işçiliğe sahip başka toplumlar da bu işi öğrenecek ve bizi pazarın dışına itecektir. İşte inovasyon özgünlüğün ve sürdürülebilir olmanın anahtarıdır.
Çünkü, asıl daima kopyasından üstündür. Çünkü orjinal var olmadan takliti olmaz. Özgün olan taklitlerinden bir adım öndedir.
İnovasyon, önde koşmak isteyenlerin tarzıdır. Kendi ufkunu bügünden dizayn edenlerin tarzıdır..
Özgün olabilmenin hedefi ekol olabilmektir. Ekol olabilmenin ön koşulu ise özgün olabilmektir. Ekol olmak, herhangi bir alanda, farklı bir anlayışın, düşüncenin, kültürün soyut halinden çıkıp somut bir şekle bürünmesidir. Görüldüğü yerde kime ait olduğunun bilinmesidir. Kendi tarzıyla, kendisi olarak farklı bir değer yaratmasıdır.
Moda yaratmak bir inovasyondur. Kendimize ait motiflerimizden, kendi kültürümüzden, kendimizden, bizden bir şeyler katmayı becerebilseydik bugün modada iddialı olabilirdik.
Kendi tarzını yaratmayan başkasının tarzına hizmetkar olur. Orada orjinali dururken sizin ürününüz sadece ucuz olduğu için tercih ediliyorsa, bilmelisiniz ki ucuzun da ucuzu olacaktır. Birgün orjinal, kendisine başka topraklarda daha ucuz taklitler isteyecek ve sizden vazgeçecektir.
İnovasyon kendini gerçekleştirmektir. Kendi orjinalini yaratmaktır.
***
İnovasyona en yakın kurumlar üniversitelerdir. Çünkü üniversiteler tez üretme merkezleridir. Fakat bizde tez çalışmaları, akademik çalışmalar, sürekli başkalarından alıntı yapmak ve alıntı kaynaklarını dipnotlara doldurmak suretiyle yapılmış çalışmalardır. Ne kadar çok alıntı varsa o çalışmanın o kadar akademik olduğu zannedilir. Kimse, peki bu kaynaklar bunu iddia ediyor, biz ne iddia ediyoruz, bizim tezimiz ne, bizim ürettiğimiz bilgiler ne, diye sormaz. Halbuki alıntı teze dayanak veya karşıt görüşlerin de olduğunu söylemek için vardır. Bilgi üretemediğimiz için de inovasyon yapamayız.
Ancak bilgi üreten inovasyon yapar..
Kurumlar, şirketler için de bu böyledir. Firma bir ürünü üretirken aynı zamanda büyük bir birikim, know-how, tecrübe üretir.
Bir ürünü üretirken aynı zamanda bilgi ürettiğini de farkeden kurum inovasyon yapacağını da farkeder. Çünkü bunu farkettiğinizde bir teknisyenin bile o konuda üstelik tecrübeyle elde ettiği büyük bir bilgi birikimi olduğunu farkedersiniz. Üretimde karşılaştığı yeni durumlarla, yeni tecrübelerle yeni bilgiler ürettiğini de farkedersiniz. İşte o bilgiyi, yeni bilgiler üretmek için kullanır ve yönetirseniz, inovasyonun ardından geleceğini göreceksiniz. Bilgiyi yönetirseniz eksikliklerinizi farkedersiniz. Hangilerini ezbere, hangilerini bilinçle yaptığınızı da farkedersiniz. Ve ezbere yapılan bir çok konuda da, üzerinde geçmişte fazlaca düşünülmediği için doğru yapıldığı sanılan, çok sayıda iyileştirmeye açık alan bulabilirsiniz.
***
Kendi üzerinde durduğumuz özgün değerleri işimize katmazsak, mimaride, sanatta, estetikte, sinemada, sporda, modada kendimiz olarak sahaya çıkmazsak, taklite inovasyon yapmak derdine düşersek toplum olarak sürdürülebilir gelişmeyi sağlayamayız. Dünyanın bir İngiliz modası, bir İtalyan modası zaten var..Bir Alman futbolu, bir Latin samba futbol ekolü var..Bize düşen Türk modasını yaratmaktır. Türk futbolunu yaratmaktır. Bugün dışarıdan gelen birine, çağdaş Türk mimarisi olarak kuru gökdelenler, anlamsız beton yığınlarını sunuyorsak kendi mimarimizi ve estetik algımızı oluşturamadığımız içindir.
Çünkü bize hep dışarının iyi olduğu öğretilmiştir. Kendi yeni orjinallerimizin, yeni çözümlerimizin olması gerektiğini unutturmuşlardır. Bu eğitim sisteminin, Türk çocuklarının yaratıcı özelliklerini pekiştirmek yerine taklite yönlendirmesi, özgünlük, değer yaratma ve farklılaşmaya götürmemesi, yeni bir şeyler üretme derdi olmayan standart bir insan profili çıkardı.
Bir de buna ilave olarak kurum kültürünün yanlış algılar üzerine bina edildiğini düşünün. Bir çok firmanın mesela, takım oyuncusu algısını düşünün. Önce bir ekip dendiğinde, bir takım dendiğinde doğru algıyı oluşturmalısınız ki onun bir parçası olan takım oyuncusunu tarif edebilesiniz. Takım dendiğinde aynı tip çalışan algılıyorsanız orada bir sorun var. Bir futbol takımı onbir iyi kaleci ile takım olmuyor, ya da onbir iyi forvetle..
Yıldızı olmayan takım sıradanlaşır. Salt yıldızlardan kurulu bir takım da iyi bir iş çıkaracağı anlamına gelmez, çoğunlukla da bocalar. Marifet, yıldızları takım oyuncusu, takım oyuncularını yıldız yapabilmektir. İyi bir takım, birbirini tamamlayan dişlilerden oluşur. Birbirini tamamlayabilmesi için oyuncular farklı yetilere sahip olmalı ki birinin eksiğini, diğerinin fazlasıyla kapatabilen bir takım yaratılabilsin. Yoksa takım oyuncusu algısını, aynı düzeni mutlak düzen addedip iş yapış tarzını sorgulamayan, sorgulamadığı ve yeni bir arayışa ihtiyaç duymadığı için baş ağrıtmayan, eski köye yeni adet getirme derdi olmayan çalışanlar olarak algılar ve buna dayanarak firmaların çalışan tipi olarak, tek tipleştirme ve tek tip çalışan tercihini eklerseniz neden bu ülke firmalarının yeterince inovatif olamadıklarını farkedersiniz..(Yok bu kavramla, beşeri ilişkileri kastediyorsanız o bir iletişim sorunudur, ona başka bir tanım bulmanız gerekir. İnsan ilişkileri iyi olmayan zaten takım oyuncusu olmaz. Ama takım oyuncusu kavramını aynı yetilere sahip, aynı düşünce tarzına sahip bireyler olarak algılıyorsanız, o zaman da tekrar düşünmenizi öneririm.)
Yukarıda Apple firmasının ezip geçtiği o firmalar da öyle yabana atılacak şirketler değil hani..Hatta 6 sigma uygulamalarını başlatıp mükemmelliğe koşan firmalar..Yani milyon üretimde sadece 3,5 adet hataya ulaşmaya çalışırken başkasının inovasyon silahıyla yara alan firmalar..Sizin modern uygulamalarla mükemmelliğe ulaşmaya çalıştığınız bir sırada, başka bir yerde, başka birileri mükemmelleştirmeye çalıştığınız ürünü kaldırıp çöpe atıyor ve tüm çabalarınız, emeğiniz boşluğa düşüyor..Bir örnek vermek gerekirse, milyonda sıfır hatayla mum üreten bir firmanın köküne Edison diye bir adamın ampulü icat edip kibrit suyu dökmesi gibi..Mükemmel üretmek, yarını garanti etmiyor yani..
Japonlar aynı ürün gamında General Motors'u ekarte ettiler..Çünkü aynı ürünleri üretiyorlardı ve Japonlar daha iyi üretiyordu..Peki ya Microsoft..O sizin üretmediğinizi üretiyor..
Bu nedenle yani etkiye tepki vermeye dayalı politikaları nedeniyle bir Microsoft, bir Windows çıkmadı Japonya'dan..Bir Facebook da çıkmadı..Google da..
Ya da sizin ürettiğinizi üretiyor ama yetinmiyor..Siz Nokia olarak aynı üründe sadece mükemmelleşme peşindeyken İphone diye bir ürün çıkarıp oyunun kurallarını değiştiriyor..
İşte buradaki ayrım budur..Var olanı mükemmel performansla üretmek verimliliktir..Aynı şeyleri üretenleri ekarte etmenin, karlı olmanın, ayakta kalmanın en önemli yoludur ama geleceğin sigortası değildir..Nitekim standart üretimde mükemmelliği hedefleyen Japon ekonomisinin aktörleri - ki örnek alınan bir çok uygulama oradan çıkmıştır- şimdilerde sürekli irtifa kaybediyor..Aynı şey Avrupa için de geçerli..
Verimli olmak için her şey standardize olmalıdır ki üretim mükemmel olsun..Ama çalışanı standardize ederseniz, hepsini salt üretim sürecinin bir aracı olarak görürseniz ve hepsini aynı düşünce tarzına sokup makinalaştırırsanız bugün çok parlak sonuçlar alırsınız ama yarın kapıya kilit asarsınız..Hatta dünyada birbirinin tıpatıp aynısı - ikizlerden başka- insan bulamazken ve her insan kendi içinde bir dünya, bir kainat taşırken onları aynı ürünlermiş gibi ele almanın sakat sonucudur bu tablo..
Ki verimliliğin kendisi bile bir inovasyonun sonucudur. Mükemmel düzeyde üretmek demek, geçmişte, başlangıç noktasından şu anki düzeye, sürekli iyileştirmeler yoluyla gelindiğini gösterir. İnovasyon durduysa verimlilikte duracaktır. Verimliliği artırmaya götüren süreçte bir inovasyon sürecidir.
İnovasyonu sadece üretim bantları için düşünürseniz bu da bir şeydir ama yetmez.. Çünkü ürettiğiniz ürünü başkası başka bir biçimde farklılaştırmayacağının garantisi yok..Başkasının İphone piyasaya süreceğini nerden bileceksiniz. Bilseniz, siz de o ürüne odaklanmaz mıydınız?
İnovasyonun keskin sonucu, yaşamı köklü bir biçimde değiştiren ürünlerdir. Küçük iyileştirmelerin büyük birikimidir. Bazen de aniden topraktan fışkıran bir yaratıcı düşüncedir..
Tüm inovatif çabalarınıza karşılık kesin sizin firmanızdan da büyük bir keşif çıkacak diye bir garanti yok..Ama bilmemiz gereken, doğa her sene kendini nasıl yeniliyorsa, bizim de eskimemek için yenilenmemiz gerektiği..İlla yeni bir ürün sunmamız gerekmiyor..İş yapış tarzımızın, kurum kültürümüzün, organizasyon anlayışımızın, pazarlama anlayışımızın vb sürekli yenilenmesi gerektiğinin farkında olmalıyız...Sürdürülebilir olmak için süreçlerimizin de sürdürülebilir olması gerekir..Onun sihirli anahtarı da inovasyondur.
Dünya, insanoğlunun ilk ayak bastığı gün kadar taze.. Doğanın son hali belki elli milyon yıldan daha eskidir ama çıkın dışarı, hala ilk günki gibi taptaze olduğunu görün..Doğa inovasyonu kesintisiz sürdürür.. Bunu otomatikman yapar çünkü yenilenmenin bir seçim değil, var olmak ve sürdürülebilir olmak için bir zorunluluk olduğunu bilir.
İster toplum, ister kurum bazında, kültürel yozlaşma, yaratıcı düşünceyi köreltir..Yeni bir arayışa gerek duymaz..Var olana odaklanır sadece..Bu kültürel çürüme, önüne geçilmezse, zaman sonra her yeniliği yok etmeyi de kendine görev addedecektir. Son üç yüzyılında Türk toplumunun düştüğü durumda bu idi, ta ki birileri(**) gelip o çürümeyi keskin bir şekilde, devrimlerle durdurana kadar..
Üzerinde durduğunuz kültür sürekli devinir. Ya iyiye doğru ötelenir ya yozlaşmaya doğru..Yozlaşmanın önüne geçmek için kültürünüzde o yenilenme ruhunu her zaman canlı tutmalısınız..İnsana dayanmayan hiçbir model, onu önemsemeyen, onu bir üretim aracı olarak algılayan hiçbir kültür inovasyon yapamaz. Çalışanımız derken en alt rütbedeki çalışanla en üst seviyedeki çalışanın sonuçta insan olduğunu bilen ve hepsini sarmalayan bir kurum kültürü inşa etmelisiniz. Düşük profilli çalışan, ast diye onun ne düşündüğüne, ne söylediğine kulak vermezseniz yeni fikirler bekleyemezsiniz. Çünkü rol olarak da astın astı, üstün üstü vardır.
***
Hiç dikkatinizi çekti mi bilmiyorum, üzüntülüyken, kederli düşüncelere gömüldüğümüzde yere bakarız..Bazen kurulup bir sandalyeye, bir elimizi şakağımıza yaslayarak yere bakarız..Bazen başımızı iki elimizin arasına alıp kara kara düşünürken yere bakarız.. Karamsar düşünceler insanın başını öne eğer.. Ama hayaller kurarken aynı sandalyede, yine şakağımızda elimiz, bu sefer ufka bakarız..Karşıya bakarız..Hatta yıldızları seyretmek isteyen bile uzanır yere ve yıldızları alır karşısına..Çünkü yeni yerlere varmak isteyen karşıya bakar, ileriye, ilerideki ufka bakar..Çünkü ufuk, umuttur...
Ufku köy olan biri, dereleri, tepeleri; ufku şehir olan sokakları, caddeleri; ufku dünya olan dağları, denizleri; ufku kainat olan gezegenleri, evreni keşfe çıkar...
Sadece düşmekten korkarken önümüze bakarız ..Yeni yerlere varmak isterken ufka bakarız.
İnovasyon, yeni ufuklara, kendi ufkuna yürüyenlerin meselesidir..Sürekli düşmekten korkup sürekli yere bakanların değil..''Hala bıraktığım yerdesiniz'' denilenlerin değil..
Hele de ufku yeni bir koltuk, derdi yeni bir makam olanların veya her an koltuğu kaptırabilirim paranoyası olanların hiç değil..Çünkü ufku bu olanlar, başkalarının ayağını nasıl kaydırırım derdine düşer, yeni dedikoduları keşfe çıkar..Haliyle inovasyonları da başkalarının arkasından çıkardıkları lafları olur..İnovasyon da böylece bir olgu olmaktan çıkıp laf olur..
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
(*)"Ne zaman bu şehre gelecek olsam, içimde bir heyecan duyarım. Hz.Mevlâna, düşünceleriyle benliğimi sarar. O, çok büyük bir dahi, çağları aşan bir yenilikçidir. Mevlâna, Müslümanlığı Türk ruhuna intibak ettiren büyük bir reformatör."
(**) Mustafa Kemal ATATÜRK
